Акамянеласці ці выкапнёвыя рэшткі арганізмаў альбо сляды іх жыццядзейнасці, якія захоўваюцца ў розных горных пародах асадкавага паходжання. Найчасцей ад арганізмаў застаюцца толькі асобныя часткі шкілету. І каб атрымаць больш поўнае ўяўленне аб тагачасных жывёлах, рэшткі параўноўваюць з роднаснымі ім сучаснымі формамі.
Зміцер Дамарад родам з вёскі Краснае Карэліцкага раёну Гродзенскай вобласці, зараз пражывае ў Астраўцы. Свой інтарэс да знаходак юрыст Зміцер тлумачыць агульнай цікаўнасцю да гісторыі і краязнаўства.
Калекцыю скамянелых істот шмат год таму пачала "збіраць" бабуля Зміцера, знайшоўшы кавалак трылабіта ў агародзе.
Трылабіты — вымерлы клас марскіх членістаногіх, што мелі вялікае значэнне для фаўны палеазайскіх ўтварэнняў зямнога шара.
Пасля такой знаходкі, сям'я стала больш пільна разглядаць розныя каменчыкі працуючы на агародзе. Па словах Зміцера, такім чынам яго маці, Зінаіда Віктараўна Дамарад, назбірала цэлую калекцыю, у якой зараз налічваецца больш 20 экспанатаў.
"Абагульняючы свае знаходкі магу сказаць, што іх узрост прыблізна 450-400 мільёнаў год таму — ад перыяда верхнега ардовіка да перыяда дэвона палеазойскай эры", — распавядае Зміцер.
У тыя часы жыццё на планеце было сканцэнтравана ў цёплых морах, а кантынентаў у сучасным іх выглядзе яшчэ не існавала. Так, напрыклад, тэрыторыя Беларусі пэўны час з'яўлялася дном экватарыяльнага мора.
Ардавікскі перыяд — другі перыяд палеазойскай эры, які працягваўся ад 485,4 да 443,8 мільёнаў год таму. Дэвонскі перыяд пачаўся 419,2 мільёны год таму і скончыўся — 358,9 мільёны год таму і лічыцца адным з самых працяглых у палеазоі. Гэты перыяд багаты біятычнымі падзеямі, калі бурна пачало развівацца жыццё і асвойвацца новыя экалагічныя нішы.
Тыповымі прадстаўнікамі найбольш развітых арганізмаў былі трылабіты, марскія скарпіёны ці як іх яшчэ называюць — ракаскарпіёны, першыя рыбападобныя істоты. Сярод губак і каралаў па марскім дне поўзалі марскія зоркі і іншыя ігласкурыя, а таксама малюскі з ракавінамі. На сушы ж толькі пачынаюць прарастаць хвашчы і папаратнікі. Як адзначае Зміцер, першыя дыназаўры з'явіліся толькі праз 200 мільёнаў год ад гэтага часу.
Калекцыянер-аматар упэўнены, што такога кшталту знаходкі можа зрабіць кожны беларус, калі працуе на зямлі. Гэта не патрабуе асаблівых намаганняў — дастаткова падчас агародніцтва звяртаць увагу на розныя каменчыкі, што патрапляюць на вочы і старанна аглядаць іх.
Аднак існуюць на тэрыторыі Беларусі мясціны — у літаральным сэнсе скарбніцы, што захоўваюць у сваіх недрах скамянелыя рэшткі. Пра такія тэрыторыі падрабязна пісаў у сваім блогу Мечыслаў Супрон, гісторык з Гродна. Для яго пошук скамянеласцяў — справа, ад якой можна атрымаць сапраўднае задавальненне.
Ён сцвярджае, што самымі абшырнымі і, адпаведна, багатымі на знаходкі з'яўляюцца крэйдавыя кар'еры ў пасёлку Краснасельскім Ваўкавыскага раёну.
“У розны час тут знаходзілі вялікую колькасць выкапнёвых рэшткаў крэйдавага перыяду. Бадай, самая важная знаходка — рэшткі скамянелай рыбы, што зараз захоўваюцца ў музеі на прадпрыемстве “КраснасельскБудматэрыялы”, — пісаў Мечыслаў у сваім блогу.
Крэйдавы перыяд — апошні перыяд мезазойскай эры, з'яўляецца самым працяглым, бо пачаўся 145,0 мільёназ год таму і скончыўся 66,0 мільёнаў год таму.
Напрыцягу крэйдавага перыяду працягваўся раскол мацерыкоў. Таксама за яго час на планеце адбылося глабальнае пахаладанне, якое пачалося каля 116 мільёнаў год таму, калі сярэдняя тэмпература ўпала на 5 градусаў па Цэльсію. І так было амаль мільён год. Аднак затым зноў пачалося пацяпленне, якое прывяло да абяднення кіслародам акіянічных вод і вымірання буйных рэптылій — іхтыазаўраў, якія не змаглі прыстасавацца да кліматычных змяненняў.
На сушы ж сваё распаўсюджанне атрымалі кветкавыя расліны, што пацягнула за сабой і павелічэнне разнастайнасці казурак.
Яшчэ адно месца, дзе можна натыкнуцца на знаходкі, па інфармацыі Мечыслава, — кар'еры паблізу Гродна ў Пышках. Радовішчы крэйды тут выпрацаваныя і ўжо закінутыя, але тым не меньш, цікавыя экзэмпляр скамянеласцяў сустрэць можна. Так, на беразе аднаго з кар'ераў удалося знайсці ростума белемніта з роду Belemnitella, што застыў у крамяні.
Самыя вядомыя кар'еры Гродзеншчыны — "Сінька" і "Зялёнка", што сёння з'яўляюцца азёрамі і маюць сваю назву ад колеру вады.
"За некалькі год група аматараў знайшла шмат скамянелых рэшткаў жывёл крэйдавага перыяду. Самымі цікавымі можна лічыць зубы акул, самымі частымі — белемніты і бакуліты. Зрэдку патрапляюцца рэшткі марскіх вожыкаў і ракавіны науцілусаў", — каментуе Мечыслаў.
Аднак пры ўсім, што пошук скамянеласцяў выглядае цікаўным і рамантычным заняткам, спецыяліст спяшаецца папярэдзіць, што ён можа быць і небяспечным, бо схілы кар'ераў вельмі неўстойлівыя. Таму не маючы пэўных навыкаў можна патрапіць у пастку абвалаў.
Акрамя таго, што такога кшталту знаходкі даюць нам больш уяўлення пра жыццё планеты сотні мільёнаў год таму, яны прымушаюць задумацца і пра будучыню, якая чакае чалавецтва:
"Трымаючы ў руках скамянелыя рэшткі істотаў, што жылі больш за 400 мільёнаў гадоў таму, мяне не пакідае думка: «Што ж будзе з намі, з сучасным чалавецтвам праз гэткі ж час?» Былі часы, калі на планеце гаспадарылі трылабіты, потым — дыназаўры. І тыя, і другія вымерлі, хоць ніхто з іх не прыносіў столькі шкоды клімату, колькі прыносіць чалавек".
"Зараз наша чарга быць гаспадарамі планеты, а ці па-гаспадарску мы да яе ставімся? Існуючае глабальнае пацяпленне сведчыць, што з сучаснымі адносінамі да прыроды чалавецтва можа вельмі дрэнна скончыць. Прычым я маю на ўвазе не толькі буйную прамысловасць, а дзеянні кожнага чалавека, які пакідае за сабой горы смецця, найчасцей не там, дзе трэба".
"Вялікія праблемы пачынаюцца з малога. І калі нешта хочаш змяніць у свеце, пачні з сябе. І зараз гэта зрабіць самы час, калі мы не хочам, каб, праз пэўны час, нейкія іншыя істоты знаходзілі і вывучалі нашы з вамі скамянелыя рэшткі", — зазначае Зміцер Дамарад.