У вядомай “пірамідзе патрэбаў” Абрахама Маслоў спрыяльнае асяроддзе знаходзіцца далёка не ў базісе, а бліжэй да вяршыні. Па аналогіі адно з даследаванняў такога кшталту вызначыла іерархію патрэбаў, якія задавальняюцца гістарычным турызмам:
- у рэлаксацыі,
- у прыгодах,
- у кантактах,
- у пазнанні,
- у самарэалізацыі.
Ва ўмовах буйных беларускіх гарадоў з адносна невялікай колькасцю гістарычных помнікаў, менавіта помнікі будуць з’яўляцца кропкамі прыцягнення ўвагі.
Разнастайная забудова і багаты дэкор (што часта характэрна для гістарычнай архітэктуры) забяспечвае аптымальныя, камфортныя ўмовы для працы зрокавага апарату. Гэта, у сваю чаргу, вядзе да большай працаздольнасці і меншай трывожнасці гараджанаў.
Тэорыя Эрыха Фрома аб экзістэнцыяльных патрэбах (у прыватнасці, патрэбы ва ўкараненні і ў самаідэнтыфікацыі) можа быць выкарыстана ў якасці падмурка для тлумачэння інтарэсу людзей да гістарычнай спадчыны.
Сацыялагічныя апытанні сведчаць, што беларусы цікавяцца гісторыяй, шукаюць, “за што б зачапіцца”. На фоне малалікасці старой архітэктуры ідэнтычнасць фармуецца нават на аснове сталінскага ампіру.
Карысна даследаваць узаемадзеянне з гістарычнай спадчынай у кантэксце паводзінавай эканомікі, дысцыпліны аб прыняцці эканамічных рашэнняў. Паводзінавая разнастайнасць болей, чым у 100 разоў вышэйшая ў гістарычных цэнтрах гарадоў, чым у спальных раёнах.
Карыснасць спадчыны ў тым, што яна можа прыносіць прыбытак і з’яўляецца магутным эканамічным фактарам. Напрыклад, у ЗША, жывыя музеі і гістарычныя музеі займаюць адпаведна першае і трэцяе месца сярод самых папулярных аб’ектаў культуры.
Музеі ўвогуле забяспечваюць 726 тысяч працоўных месцаў, прыносяць прыбытак у 50 мільярдаў даляраў у год і 12 мільярдаў падаткаў у бюджэт. Турысты, якія наведваюць музеі, трацяць на 60% больш, чым тыя, хто іх не наведвае. Музеі вяртаюць $5 на кожны $1 урадавых інвестыцыяў.
На жаль, у Беларусі турыстычны патэнцыял гістарычнай спадчыны выкарыстоўваецца абсалютна не дастаткова. У тых жа ЗША музеі наведвае 850 мільёнаў наведвальнікаў (2,6 на жыхара краіны) штогод, а ў Беларусі на аднаго жыхара прыпадае 0,6 наведванняў у год.
Адно з даследаванняў паказвала, што спадчына важная для людзей, бо:
- дае адчуванне ідэнтычнасці;
- заўжды з’яўлялася часткай іх жыцця і, такім чынам, дае адчуванне стабільнасці;
- забяспечвае пагружэнне ў мінулае;
- можа змяшчаць пакуль не ўсвядомленыя каштоўнасці;
- старыя будынкі прыемныя, яны вабяць; яны прыгожыя
- яе страта будзе незваротнай;
- гэта можа быць прыбыткова;
- забяспечвае гонар за продкаў, гісторыю.
Такім чынам, для аховы спадчыны важным з’яўляецца папярэдняе ўсталяванне асобасных адносін з ёй.
Шматлікія даследаванні паказваюць, што ў кварталах з традыцыйнай, гістарычнай забудовай сацыяльнае ўзаемадзеянне значна больш актыўнае, людзі больш з’яднаныя. Жыхары лепей ведаюць адзін аднаго, што дае большыя магчымасці для самаарганізацыі, супольнага адстойвання сваіх правоў.
Часам гэта звязваюць з архітэктурай, сувымернай з чалавекам. Сувымернасць характэрная не для любой гістарычнай архітэктуры. Напрыклад, сярэднявечны горад сувымерны чалавеку, бо пабудаваны для яго, чалавек там – адзінка вымярэння (дзверы троху вышэйшыя за чалавечы рост, вокны па росце…). А старажытнаегіпецкая архітэктура прызначана не для людзей, а для багоў. У Мінску прыклад несувымернага будынка – Палац незалежнасці. Да таго ж там функцыя супярэчыць форме.
У ЗША, як і ў Беларусі, людзі наракаюць, што будоўлі вядуцца без узгаднення з імі. Аднак, між нашымі краінамі ёсць істотная розніца: усе прадстаўленыя бакі павінны прыйсці да кансэнсусу. Калі яны не выпрацоўваюць супольнае рашэнне па праекце, справа перадаецца ў суд.
Гэта не так, як у нас, што тры тысячы чалавек супраць, а праект усё роўна рэалізуюць без зменаў. Павінна быць зменена беларускае заканадаўства аб масавых абмеркаваннях, яно павінна стаць празрыстым, дэталёвым, каб абараняла інтарэсы грамадзян. Забудоўца павінны пераконваць, а не ставіць перад фактам.
Між тым, многія не ўсведамляюць, што такое спадчына. Напрыклад, 38% уладальнікаў гістарычных аб’ектаў у Аўстраліі лічаць, што валоданне імі – гэта праблема, а 40% – што заканадаўчыя ахоўныя абмежаванні немэтазгодныя. Такім чынам, важна публічна абмяркоўваць паняцце спадчыны, выбудоўваць у людзей асабістыя стасункі з аб’ектамі спадчыны і падтрымліваць яе ўладальнікаў.
Для Беларусі актуальная праблема страты гістарычнай памяці, невыразнасці нацыянальнай свядомасці. Чым слабейшая гістарычная свядомасць, тым мацней яе трэба падпітваць вокавымі фактарамі, у прыватнасці, адроджанымі помнікамі гісторыі.
Архітэктура ў нас часта носіць чыста функцыянальны характар і не мае эстэтычнай функцыі. Ілюстратыўны прыклад – будынкі гандлёвых цэнтраў. “Каробка” не выклікае эстэтычных пачуццяў.
Істотная характарыстыка архітэктуры – прыродаадпаведнасць. Разам з ёй можна казаць і пра гістарычную пераемнасць архітэктурных форм.
Дзе гістарычная пераемнасць у сучаснай забудове Мінска? Дзе мы можам пабачыць дэкор, скажам, на аснове віленскага барока? Ці матэрыялы, якія б нагадвалі народную архітэктуру?
Будзем спадзявацца, што ў Беларусі ўсё наперадзе.