За апошнія два гады на Латвію абрынулася некалькі па-сапраўднаму страшных штормаў, якія зруйнавалі цэлыя паркі і літаральна паклалі лясы. Гэтыя штормы, як і іншыя праявы кліматычнага крызісу, кепска ўплываюць на балтыйскае ўзбярэжжа.
Разам з навукоўцамі я праехалася ўздоўж берага Рыжскага заліва і латвійскай часткі адкрытага Балтыйскага мора, каб паглядзець на наступствы і ўбачыць, як спецыялісты захоўваюць дзюны – адну з пярлін балтыйскай прыроды.
Дзень першы
Сёння мы едзем туды, дзе мая беларуская душа мусіць быць абсалютна шчаслівая – гэта бераг заліва, дзе раскінулася балота, і дзе жыве шмат птушак. Але перад балотам заязджаем на дзюну.
Найперш дзюны руйнуе вецер, і гэта, здавалася б, з’ява прыродная, але праз кліматычны крызіс вецер становіцца ўсё мацней. А яшчэ яе руйнуюць карані дрэваў, і ў звязцы з моцным ветрам гэта ўвогуле смяротнае комба. Штормы вырываюць велізарныя дрэвы з коранем, а на зямлі з’яўляюцца гіганцкія правалы. Каб да гэтага не дайшло, мясцовыя «зялёныя» не даюць дрэвам нават вырасці і літаральна вырываюць сосны з зямлі, калі тыя становяцца заўважнымі над травой.
«А вам не трэба на гэта нейкі дазвол?», – гучыць голас з нашага невялічкага натоўпу. «Трэба, канечне», адказвае наш экскурсавод, вырываючы яшчэ адну сасну.
У грамадства, кажа ён, ёсць пэўныя стэрэатыпы адносна таго, чым мусяць займацца «зялёныя», і знішчэнне дрэваў у гэтыя ўяўленні не ўваходзіць. Але што паробіш – для захавання прыроднага рэльефу даводзіцца ўмешвацца.
За гэтыя дні я яшчэ шмат разоў пачую быццам бы жарты, але на самой справе скаргі на тое, што спецыялісты, якія працуюць на захаванне дзюнаў, абмежаваныя ў дзеяннях, бо мусяць думаць не толькі пра ўплыў сваіх дзеянняў на біятопы, але і пра свой вобраз у вачах грамадскасці.
Ну і пра тое, які сігнал яны падаюць іншым людзям. Бо гэта ж тут, на дзюне сосны трэба вырываць. А мясцовыя, наглядзеўшыся на працы па захаванні рэльефу, могуць вырашыць, што і ў іншых месцах ад соснаў лепей пазбаўляцца. Карацей, усё складана.
Пасля дзюны мы нарэшце едзем на балота. Ідзем вузкай сцежкай, глеба пад нагамі часам пачынае «пружыніць», і я разумею, што зрабіла тыповую памылку пачаткоўца – абрала абутак для паездкі, абапіраючыся на тэмпературу паветра, а не на мясцовасць, па якой трэба будзе хадзіць. Але апошняя мая такога кшталту камандзіроўка была ў пачатку жніўня 2020 года, і за чатыры гады я, відаць, падзабыла базавыя правілы.
Гэтыя балоты патрэбны птушкам, якіх тут і праўда шмат. Само ўзбярэжжа для людзей тут збольшага недаступнае, і гэта, мо, да лепшага – хоць тут па-сапраўднаму чыста. Праз некалькі дзён мы зоймемся прыборкай берага ў іншым месцы, лёгка даступным для людзей, і здзівімся, як шмат смецця знойдзем, хоць на першы погляд мясцовасць будзе выглядаць абсалютна чыстай.
Але для захавання лепшых умоваў людзі працуюць над гэтым балотам – перыядычна абразаюць частку раслін, вывучаюць мясцовыя біятопы. То-бок цалкам дзікай прыродай гэта таксама не назавеш, і правільней за ўсё сказаць, што чалавечы ўпыў тут мінімізаваны і накіраваны на тое, каб мясцовасць максімальна не змянялася год за годам.
Ногі я троху намачыла, птушак не пазнала і палову, балотам надыхалася. Дзень прайшоў добра, а заўтра мусіць быць яшчэ лепей – мы паедзем на вялікае мора.
Дзень другі
Сёння ў нашых планах дзве кропкі – Юркалнэ і Вэнтспілс. Спачатку едзем у Юркалнэ – маленечкі населены пункт на заходнім беразе Латвіі, дзе, калі верыць Янісу Матулісу, нашаму правадніку з Зялёнага руху Латвіі, знаходзіцца самы высокі абрывісты бераг Латвіі. Тут жа бераг і найбольш церпіць ад эрозіі, і дваццацімятровы абрыў паціху прасоўваецца ўсё далей і далей.
Раней зімы былі халаднейшыя, бераг прамярзаў мацней, і зімовыя штормы так моцна яго не руйнавалі. А цяпер, калі ўзімку дажджы здараюцца часцей за снегапад, мору ўсё прасцей руйнаваць бераг і, можна сказаць, акупаваць Латвію. За год краіна губляе ў сярэднім ад 5 да 10 гектараў зямлі, якую літаральна з’ядае мора.
Краявіды ў Юркалнэ па-сапраўднаму заварожваюць, але адразу ж узнікае пытанне, чаму лесвіцы на пляж вядуць не з аглядальнай пляцоўкі, а пачынаюцца проста пасярод леса ў двух баках ад гэтай самай пляцоўкі.
Адказ просты і сумны – эрозія тут такая моцная, што гэтыя лесвіцы перыядычна даводзіцца перастаўляць. Абрыў проста рассыпаецца, і новае месца для прыступак абіраюць ужо не сыходзячы з таго, каб гэта было найбольш эстэтычна, а проста ў надзеі, што ў гэты раз лесвіца пратрымаецца падольш. Праўда, Яніс сумняецца, што цяперашняя дастаіць да лістапада.
Нейкіх актыўных дзеянняў па абароне гэтага берага ад эрозіі зараз не вядзецца, шмат хто глядзіць на гэты працэс фаталістычна. Нібыта нават калі прыдумаць нешта ў адным месцы, эрозія будзе працягвацца ў іншым. Зрэшты, я і не чакала ад гэтай паездкі нейкіх аптымістычных высноваў. Едзем далей.
Наступная кропка – Вэнтспілс. Гэта адзін з буйнейшых і багацейшых гарадоў Латвіі, які раней вельмі добра зарабляў за кошт порта. Былы мэр Айвар Лэмбергс, якога ў выніку асудзілі на пяць гадоў за карупцыю, кіраваў горадам так, як гэта звычайна робіць паўднёваамерыканская мафія.
Ён прыдумваў розныя карупцыйныя схемы, якія забеспечвалі дабрабыт ягонай сям’і, і пры гэтым сапраўды паляпшаў горад. Відаць, разлік быў на пэўную сацыяльную дамову, але яна не дапамагла, Лэмбергс апынуўся ў турме. Гораду ж засталася вядомая ўсім беларусам і беларускам плітачка, якой тут выкладзена нават праезжая частка, а таксама электрычны грамадскі транспарт і, што ўжо там, добрая інфраструктура.
А вось з портам цяпер усё складана, бо якія схемы ні будуй унутры свайго горада і сваёй краіны, на марскі бізнэс уплываюць найперш знешнія фактары. У нашым выпадку – поўнамаштабнае ўварванне Расіі ва Украіну. Услед за ім еўрапейскія палітыкі сталі ўводзіць санкцыі, што паўплывалі на гандаль з Расіяй і, адпаведна, працу Вэнтспілскага порта. У горада ўжо няма такіх інвестыцый, як раней, але засталося ўсё тое ж мора і тыя ж краявіды. І дзюна проста пасярод порта.
На ўваходзе на адзін з молаў шыльда папярэджвае, што ісці туды падчас шторму небяспечна для жыцця. Я на некалькі секунд задумваюся, ці лічыцца цяперашні нясцерпны вецер штармавым, але гляджу, што сам мол сухі – хвалі яго не пакрываюць. Значыць, можна ісці.
У параўнанні з рыжскімі хвалярэзамі гэты выглядае ўвогуле дужа бяспечным – ён шырокі, устойлівы, па двух баках уздоўж яго «накіданы» бятонныя кубы і нібыта якары, які відавочна мусяць абараняць яго ад гіганцкіх хваляў.
Актывісткі з Літвы і Францыі, што ідуць за мной, абмяркоўваюць, наколькі неэкалагічная вытворчаць гэтых бетонных прадметаў і як шмат выкідаў у паветра было зроблена, каб яны тут з’явіліся. Я з імі не тое каб нязгодная, але таксама вельмі ўдзячная тым, хто гэта прыдумаў і ажыццявіў, зрабіўшы мол нашмат больш бяспечным.
Гэтыя маральныя дылемы і рэфлексіі суправаджаюць мяне ўсю паездку і, здаецца, увогуле ўсё жыццё. Ці варта апраўдваць неэкалагічную вытворчасць тым, што яны працуе на бяспеку людзей? А дзе знаходзіцца гэтая мяжа, якую трэба бачыць і за якую нельга заходзіць? І ці варта захоўваць дзюны, калі іх знікненне праз зарастанне дрэвамі – гэта натуральная і прыродная з’ява?
Раней рыбакі, самі таго не ведаючы, захоўвалі дзюны, калі раскладвалі на іх свае сеткі сушыцца. Сеткі заміналі дрэвам расці і ствараць новыя біятопы. Цяпер жа рыбацтва распаўсюджана меней, дый выкарыстоўваюцца сеткі з іншага матэрыялу, які ўжо не трэба так падоўгу сушыць і які, дарэчы, губляючыся ў моры, становіцца вялікай небяспекай для марскіх жывёлаў.
У роздумах пра этычныя межы я заўважаю адну дэталь: дзюну ў Вэнтспілсе не знішчылі ў інтарэсах парта. Усё пабудавалі проста вакол яе.
Дзень трэці
Сёння мы едзем на мыс Колка – у самую паўночную кропку Латвіі і месца, дзе сустракаюцца вялікае мора і Рыжскі заліў. Я ўжо была тут раней – у гасцявым доміку у кіламетры ад мора «высіжвала» кавідны карантын пасля ўцёкаў з Беларусі ў 2020 годзе. Быў марозны снежань, але ў мяне замест зімовых ботаў былі гумовыя, і я магла ў іх даволі далёка заходзіць у мора па насыпах, якія ствараюцца дзякуючы супрацьлегламу цячэнню хваляў.
Гэта вельмі прыгожае месца, дзе хвалі латаральна ідуць насустрач адна адной – з мора і з заліву. Купацца небяспечна, але вельмі хочацца. Праўда, мне і ў гэты раз давялося адкласці гэтую мару, бо нас залівала касая залева.
Мы зноў тлумачылі францужанцы, што ва ўсходняй Еўропе радасць і насалода вельмі часта неразрыўна звязаныя з болем. Ад сябе я дадавала, што боль бывае непазбежны, але пакутаваць неабавязкова. Не ведаю, ці дапамаглі ёй нашыя настаўленні змірыцца з болем ад ледзянога ветру і касога дажджу, але мы хоць паспрабавалі.
Тут няма дзюнаў, і мы нават не зусім разумеем, навошта менавіта нас прывезлі ў гэтую кропку, якая мае няшмат агульнага з тэмай усёй паездкі. Здаецца, гэта нам было проста для радасці і насалоды ад прыгажосці і велічнасці прыроды.
Мокрыя і замерзлыя едзем далей. Яніс вязе нас некалькі кіламетраў бліжэй да іншага пляжа і прапануе падзяліцца на групы – хтосьці пойдзе на аглядальную пляцоўку паглядзець краявіды зверху, а хтосьці хай пройдзецца па сцежцы да мора і паразглядае мясцовыя біятопы.
Да мора вырашылі ісці толькі я і біёлаг з Чэхіі. Зноў вецер, які прадзьмувае наскрозь і выдзьмувае ўвесь стрэс і ўсе кепскія думкі, зноў лес, поўны верасу, зноў рознакаляровыя мхі, зноў велізарныя грыбы. Здаецца, пасля гэтага караценькага шпацыру мы маглі б накарміць грыбамі мінімум палову групы, але пакідаем здабычу для тых, хто прыехаў туды менавіта на ціхае паляванне.
Едзем далей, заязджаем на вялізную белую дзюну, якая знаходзіцца не на ўзбярэжжы, а проста пасярод лесу. Вакол яе выкладзена драўляная сцежка – тыповая для латвійскай прыроды інфракструктура. Сцежка праходзіць троху вышэй за зямлю, што, па-першае, дапамагае захаваць усе біятопы пад ёй, а па-другое, дазваляе карыстацца ёй нават калі лес троху падтоплены.
Зараз сцежку перакладваюць, таму на ўваходзе на яе ёсць папярэджанне, што яна зачыненая для наведвання. Яніс адмаўляецца ісці далей, а ўсіх астатніх папярэджанне не спыняе. Раз фізічна ісці атрымліваецца, трэба ісці. Да гэтай асаблівасці латвійскіх забаронаў я пасля Беларусі, дарэчы, досыць доўга звыкала.
У Латвіі асноўны разлік на тое, што чалавек – істота разумная і здольная браць на сябе адказнасць. Справа дзяржавы ці бізнесу – папярэдзіць пра небяспеку, але даць прастору для выбару. Карацей, мы выбралі ісці, але калі новая частка сцежкі скончылася і мы натыкнуліся на абрыў без прыступак, ад групы засталося трое – я, біёлаг з Чэхіі і студэнт з Польшчы. Мы спусціліся па мокрым пяску і пайшлі далей па старой сцежцы.
Яшчэ спускацца і ўскарабквацца па такім жа мокрым пяску нам давялося некалькі разоў, але ніхто, здаецца, не пашкадаваў пра гэтую невялічку аванцюру.
Мокрыя, стомленыя і задаволеныя, вяртаемся да машын і едзем далей – у невялічкі гарадок Рою, дзе ўлады паспрабавалі зрабіць інклюзіўны, даступны ўсім пляж.
Варта прызнаць, гэты гарадок дужа цікавы і без такіх новаўвядзенняў. Тут жыве троху менш за 2 тысячы чалавек, але ў іх ёсць нават свой кінафестываль. Улетку ж у Роі з вялікім размахам адзначаюць Свята рыбакоў. А каб быць яшчэ больш прывабным, горад вырашыў зрабіць інклюзіўны пляж.
Пастараліся добра: арганізавалі паркоўку для людзей, якія перамяшчаюцца на вазочках, зрабілі добрыя драўляныя пад’езды. Прамахнуліся толькі з даступнай прыбіральняй – павяліся на прыгожую рэкламу і набылі кабінку, якая на самой справе зусім не інклюзіўная, бо ўваход у яе такі вузкі, што вазочак, хутчэй за ўсё, не праедзе.
Каштаваў гэты цуд з вузкім праходам, дзвярыма, якія адчыняюцца ўсярэдзіну, і поручнямі ў рандомных месцах каля 14 тысяч еўра. Хочацца верыць, што ў наступы раз улады, якія задумаюць рабіць інклюзіўную прастору, паклічуць экспертаў, якія змогуць усё пераправерыць.
А мы едзем далей – чысціць бераг ад смецця і глядзець на дом на самай кромцы вады. Як называлася гэтае месца і ці ёсць у яго ўвогуле назва, я не ведаю. У Латвіі ўвогуле людзі рассяляюцца не так, як у Беларусі – тут няма вёсак, да якіх мы звыклі, а ёсць хутары, звычайна больш-менш аддаленыя адзін ад аднаго. Тут не вельмі прыжылася савецкая ідэя калектывізацыі і таго, што людзі за горадам мусяць жыць зусім побач, каб адно аднаго кантраляваць. Латышы любяць мець сваю прастору, і ніякая акупацыя гэтага не змяніла.
Дык вось, мы прыязжаем у нейкае месца на ўзбярэжжы заліва, дзе стаіць дом зусім блізка да вады. Ён даўно закінуты, што дадае краявіду пэўнай апакаліптычнасці. Над берагам сцеліцца густы туман, і гэта, клянуся, проста ідэальны таймінг.
Наглядзеўшыся на касмічную прыгажосць паўночнай прыроды, мы бярэм пяльчаткі і пачынаем шукаць смецце. На першы погляд бераг падаецца абсалютна чыстым, і адна з арганізатарак разгублена хіхікае, што яна вельмі рада за мясцовую прыроду, канечне, але гэтая чысціня троху руйнуе нашы планы.
Але мы проста няправільна шукалі! Мы глядзелі на пясок і ваду, а трэба было адысці туды, дзе пачынаюцца расліны. Ці то вецер туды ўносіць смецце, ці то мясцовыя саромеюцца выкідаць нешта проста на пясок, але ўсё было ў траве. Этыкеткі, батарэйкі, посуд, пенапласт, кавалкі пластыку.
Адзінае смецце, што мы знайшлі зусім побач з вадой – гэта рыбацкія сеткі. Але іх было шмат. Вельмі-вельмі шмат. На наступны дзень мы абмяркуем, якія інфакампаніі можна прыдумаць, каб змагацца з гэтай праблемай. Я прапаную арыентавацца на дзяцей і моладзь і не саромецца выкарыстоўваць у візуалізацыях цюленяў, асабліва маленькіх. Людзі ў Латвіі літаральна вар’яцеюць ад цюленяў, і гэта трэба выкарыстоўваць, калі мы кажам пра забруджванне мора.
Ну, смецце сабралі, вярнуліся на базу, паабедалі і можна ехаць далей. Наша фінальная кропка – Юрмала. Нарэшце мы будзем сваімі ручкамі дапамагаць мясцовым актывістам захоўваць дзюну. Але па дарозе нас чакае імправізаваная экскурсія, падчас якой бачым, наколькі апошні ўраган зруйнаваў Юрмалу.
Новага моднага дзіцячага парку побач з вялікім спальным раёнам, лічы, больш няма. Я ведаю, што актывісты папярэджвалі ўлады, што рабіць там парк – кепская ідэя, тлумачылі нешта пра кліматычны крызіс, але ўсё было дарма. Ну, вось і наступствы. Сосны паляглі.
Мы едзем праз усю Юрмалу і пад’язджаем амаль да самай ракі Ліелупэ. Раней тут можна было пад’ехаць бліжэй да мора, але цяпер землі выкуплены ў прыватную маёмасць, тут будуць нешта будаваць вельмі багатыя людзі. Пляж таксама будзе ў іх маёмасці. Я запытваюся ў Яніса, чаму гэта легальна, у адказ ён паціскае плячыма і кажа, што нехта проста паспеў скарыстацца дзіркай у законе і выкупіць зямлю да таго, як гэтую самую дзірку ліквідавалі.
Мы абыходзім гэтую тэрыторыю, лесам ідзем да мора. Па дарозе ўтыкаемся ў ленту, якой абнесена вялікае дрэва, якое вецер вырваў з зямлі разам з усімі каранямі. Там, дзе раней расло дрэва, цяпер вялізная яма. Само дрэва ляжыць, і ягоныя карані ў такім выглядзе куды вышэй за мяне. Уражвае.
Прыходзім на дзюну і разумеем, што энтузіязм кудысьці хутка знікае – нам трэба цягаць вялікія бярвенні. Для захавання дзюны актывісты прыбіраюць з яе дрэвы, і потым з імі трэба нешта рабіць. Гіпатэтычна (і закон гэта дазваляе – іх можна спаліць, але тады пашкодзяцца біятопы на месцы вялізнага вогнішча, і зноўку ж «зялёныя» не хочуць мець імідж людзей, якія паляць латвійскі лес. Прадаць гэтую драўніну нікому не атрымаецца, бо пасля ўсіх ураганаў яе і так ужо больш, чым трэба гораду. Застаецца толькі адзін варыянт – яе трэба адсюль вывозіць.
Але падагнаць машыну на дзюну нельга, можна толькі па адмысловым маршруце са спецыяльным дазволам прыехаць на пляж. Да пляжа ўсё трэба дацягнуць ручкамі. Вось мы і цягалі тое, што яшчэ нядаўна было дрэвамі, з аднаго месца ў іншае. Праца цяжкая, не надта вясёлая, і стамляе куды хутчэй, чым гэта можа падацца звонку. Але раз трэба рабіць, значыць, трэба рабіць.
Стомленыя, брудныя і мокрыя ад поту, ідзем мыцца ў мора. Па беразе ўздоўж мора працягваюць павольна прагульвацца людзі. Чыйсці сабака радуецца магчымасці пагуляцца з вадой. Цікава, ці ведае хтосьці з гэтых людзей, колькі працы стаіць за тым, каб яны і далей маглі мець гэтыя краявіды. Ці ведаюць яны, што прыродныя цуды ў Латвіі не проста дадзеныя, але над іх захаваннем працуе так шмат энтузіястаў.
Я цяпер ведаю, і ад гэтага ўсё вакол здаецца яшчэ больш прыгожым і чароўным. Бо ў гэтай магіі, аказваецца, ёсць вельмі канкрэтныя імёны.