Калі прэм’ер-міністр Югаславіі Джэмаль Біедзіч паабяцаў на канферэнцыі ў Бялградзе ў 1974 годзе ачысціць паветра краіны, рэпарцёр New York Times напісаў, што надзеі на хуткае палягчэнне ў жыхароў горада мала, бо яны адчувалі, што забруджванне пагаршаецца.
«Удушлівая серная атмасфера Бялграда і некаторых іншых буйных югаслаўскіх гарадоў прыводзіць да пачырванення вачэй, рве нейлонавыя панчохі і псуе пасажы піянісіма ў канцэртнай зале з-за амаль бесперапыннага кашлю, які яна выклікае ў публікі», – сказаў пісьменнік.
Праз паўстагоддзя жыхары Бялграда ўсё яшчэ цяжка дыхаюць. «У мяне астма, і гэта мяне забівае», – кажа 40-гадовы мастак-графіціст Дэян, які кіруе фарбавальнай майстэрняй у прамысловым раёне Палілула. «Гэта не смог, разумееш, гэта чорны туман. Ты нічога ў ім не бачыш».
Паветра ў сталіцы Сербіі, 7-мільённай краіны, якая чакае ўступлення ў ЕС, горшае, чым амаль у любым іншым горадзе Еўропы. У Бялградзе змяшчаюцца пяць з 15 самых забруджаных раёнаў кантынента, паказаў аналіз Guardian, заснаваны на еўрапейскіх дадзеных пра якасць паветра.
Гнюсныя вугальныя заводы, велізарныя палігоны, старыя аўтамабілі і дрэнныя абагравальнікі выкідваюць у паветра кактэйль з таксічных часціц, якія трапляюць у лёгкія і вены жыхароў горада.
Кіпячы гнеў часам выліваўся ў пратэсты, але мала што было зроблена, каб зрабіць паветра бяспечным. У мінулым месяцы ў адной з першых спроб абараніць дзяцей ад таксічных выпарэнняў горад аб’явіў тэндэр на 11 500 ачышчальнікаў паветра для сваіх школ і дзіцячых садкоў.
Робячы гэта, «горад прызнае, што не можа вырашыць праблему», кажа Міліца Ябланавіч, саветніца апазіцыйнай партыі зялёных і навуковая супрацоўніца Інстытута адукацыйных даследаванняў. «Часам у мяне такое адчуванне, што я наношу шкоду сваім уласным дзецям тым, што я тут жыву».
Улетку паветра ў Бялградзе на смак крыху горш, чым у Лондане ці Берліне. Але з надыходам зімы, калі людзі спальваюць больш паліва, і праз слаі таксінаў, якія ўтрымліваюць цёплае гарадское паветра каля зямлі, горад захлынаецца коўдрамі смогу. А вецер тут занадта слабы, каб выдуць яго.
«Вам не хапае паветра, і адчуваецца пах бензіну», – кажа 48-гадовая фармацэўтка Елена Квеціч. «Людзі з астмай і сардэчна-сасудзістымі праблемамі звычайна маюць вялікія праблемы ў тыя дні».
Даследаванне, прафінансаванае ў гэтым годзе міністэрствам навукі Сербіі, разглядала звесткі аб забруджванні за летнія месяцы і падлічыла, што дробныя часціцы былі прычынай кожнага пятага інсульту, кожнага чацвёртага выпадку ішэмічнай хваробы сэрца і кожнага 11-га выпадку рака лёгкіх. Навукоўцы заклікалі гарадскі савет паведамляць грамадзянам, калі паветра дрэннае, і прасіць іх заставацца ў памяшканні.
«Эфектыўныя меры па стрымліванні забруджвання паветра павінны быць удасканалены як мага хутчэй», – заявілі даследнікі.
Сакратарыят гарадскога савета па ахове навакольнага асяроддзя заявіў, што яго звесткі аб забруджванні паветра найбольш важныя для Бялграда. Ён сцвярджае, што горад прыняў шэраг мер па скарачэнні забруджвання паветра, і што яго дадзеныя не паказваюць павелічэння сярэднегадавой канцэнтрацыі цвёрдых часціц PM10 або колькасці дзён, якія перавышаюць лімітавае значэнне. «Гэтыя намаганні прывялі да станоўчых вынікаў», – гаворыцца ў паведамленні.
Як і многія сталіцы рэспублік, якія ўваходзілі ў склад Югаславіі, Бялград працуе на састарэлых электрастанцыях, якія спальваюць буры вугаль, асабліва брудны від вугалю. У 2016 годзе 16 вугальных заводаў на заходніх Балканах выкідвалі больш дыяксіду серы, чым флот з 250 заводаў ЕС, гаворыцца ў справаздачы некамерцыйнага Альянсу аховы здароўя і навакольнага асяроддзя.
Самае моцнае забруджванне ў Бялградзе назіраецца ў Абрэновац, муніцыпалітэце ў 25 км ад цэнтра, дзе знаходзіцца асноўная частка комплексу вугальных заводаў імя Ніколы Тэслы. У 2019 годзе ўзровень дробных цвёрдых часціц, вядомых як PM 2,5, у пяць разоў перавышаў ліміты, устаноўленыя Сусветнай арганізацыяй аховы здароўя, паказвае аналіз Guardian.
Праблему ўзмацняюць дзіравыя дамы са старымі печамі, у якіх мясцовыя жыхары спальваюць бруднае паліва. Большасць будынкаў у Сербіі былі пабудаваны больш за 50 гадоў таму, часта з дрэннай ізаляцыяй, і больш за 60 % ацяплення памяшканняў у краіне забяспечваецца спальваннем драўніны і вугалю. У выніку ўзімку ёсць выбар паміж тым, каб заставацца дома, або дыхаць паветрам, якое забівае.
«Перад тым, як я ўстаю з ложка, я правяраю сваю праграму забруджвання паветра», – кажа Аляксандра Таманіч, кіраўніца некамерцыйнага Еўрапейскага фонду для Балкан, які праводзіць кампаніі па барацьбе з брудным паветрам у рэгіёне. Калі ўзровень папярэджання аранжавы, яна адчыняе акно. Калі ён чырвоны або фіялетавы, яна чакае – часам цэлы дзень.
«Вы літаральна адчуваеце гэта фізічна, – кажа Таманіч. – І калі вы адчуваеце гэта ў горле, вы можаце ўявіць, у якім стане вашыя лёгкія».
Горад дасягнуў прагрэсу ў некаторых сферах. За апошнія дзесяцігоддзі Бялград пашырыў сваю сетку цэнтралізаванага ацяплення, якая ў асноўным працуе на выкапнёвым газе, і ліквідаваў больш за 1 000 катлоў. Ён таксама спыніў спальванне вугалю ў некаторых вялікіх грамадскіх будынках.
Паляпшэнні адбываюцца, але гэтага недастаткова, кажа Элізабэт Паўновіч, урач на пенсіі, якая раней кіравала Еўрапейскім цэнтрам навакольнага асяроддзя і здароўя СААЗ.
«Так, у нас ёсць добрыя прыклады, але гэта асобныя прыклады, а яны мусяць стаць сталай практыкай».
Людзі і палітыкі забываюць, што паветра ў Бялградзе ўяўляе пагрозу не толькі зімой, кажа яна. Толькі калі забруджванне дасягае піку, «палітыкі засмучаюцца. Але яны павінны быць засмучаныя 24 гадзіны ў суткі, 365 дзён на тыдзень».
Аднойчы жнівеньскім днём з моста праз Дунай у заторы ў гадзіну пік можна ўбачыць і панюхаць прычыну дрэннага паветра ў Бялградзе, якая дзейнічае круглы год. Састарэлыя аўтобусы працуюць на халастым ходзе побач з машынамі, некаторыя з якіх не прайшлі б тэсты на выкіды ў ЕС. Сярод старых аўтамабіляў ёсць сучасныя, але грувасткія пазадарожнікі, якія спальваюць вялікую колькасць паліва.
Ніжэй, менш чым у трох кіламетрах ад цэнтральнай плошчы Рэспублікі, ля дарогі, дзе калісьці была афіцыйная сметніца, а цяпер нефармальнае паселішча, дзе людзі часам спальваюць пластыкавыя адходы, ляжаць кучы смецця. У некаторых выпадках смецце становіцца палівам для тых, хто не можа дазволіць сабе дровы. Іншы раз у вогнішчы расплаўляюць кабелі і здабываюць металы для продажу на рынку лому.
Гэта стварае жоўтае воблака дыму, якое людзі могуць «адчуць і пакаштаваць», – кажа Дэян, чыя крама знаходзіцца побач.
«Гэта забівае не толькі мяне, але і ўсё наваколле».
Некаторых жыхароў гэта не хвалюе. Каля мячэці Байраклі каля парку Калемегдан, адзінай мячэці асманскай эпохі, якая перажыла неаднаразовыя войны, якія ўзрушылі горад, 39-гадовы Ненад Лазарэвіч, уладальнік рэстарана шаўрмы, кажа, што ў Бялградзе ёсць шмат зялёных насаджэнняў, куды людзі могуць збегчы.
«Я думаю, што яны спрабуюць палепшыць сітуацыю», – кажа ён пра ўрад.
У мінулым годзе Сербія прыняла план дзеянняў па скарачэнні забруджвання паветра на працягу наступнага дзесяцігоддзя коштам 2,6 мільярда еўра. Ён уключае меры па ачыстцы заводаў і паскоранай адмове ад старых аўтамабіляў, катлоў і пліт.
Крытыкі кажуць, што не хапае палітычнай волі хутка ачысціць паветра. Міленка Ёвановіч, які быў звольнены з агенцтва па ахове навакольнага асяроддзя Сербіі (Sepa) у 2020 годзе, кажа, што страціў працу пасля таго, як пярэчыў супраць рашэння падняць парог, пры якім забруджванне паветра лічыцца небяспечным. Вярхоўны суд Сербіі загадаў агенцтву аднавіць яго на працы пасля рашэння на яго карысць.
Sepa не адказала на просьбу аб каментары.
У апошнія гады жыхары Бялграда абралі ў гарадскую раду невялікую колькасць зялёных палітыкаў, расчараваных хуткасцю пераменаў. Добрыца Веселіновіч з левага фронту зялёных, партыі, якая вырасла з руху пратэсту супраць праекту будаўніцтва набярэжнай, кажа, што прапановы па ачыстцы паветра адхіляюцца, таму што дрэннае паветра разглядаецца як «наступства эканамічнага росту».
Падчас канферэнцыі па навакольным асяроддзі ў Бялградзе ў 1974 г. урадавы чыноўнік прадставіў даклад, у якім не было такога адрознення, паведамляла ў той час New York Times.
«Югаславіі не прыйшлося б разглядаць магчымасць скарачэння эканамічнага росту, каб стрымаць забруджванне», – казалася ў ім.
«Нават у 1974 годзе наш прэм’ер-міністр ведаў, што такое ўстойлівае развіццё», – кажа Паўновіч, якая ў той час была падлеткам у Бялградзе.
«Вы не можаце развівацца з цалкам знішчанай прыродай».