Сусветныя лідары мусяць дзейнічаць ужо зараз, – пішуць у The Guardian кіраўнік Офіса прэзідэнта Украіны Андрэй Ярмак і былая міністарка замежных справаў Швецыі Маргот Вальстром.
Роберт Опенгеймер, амерыканскі фізік, які кіраваў камандай, што распрацавала першую ў свеце ядзерную зброю, цытаваў старажытныя індуісцкія пісанні, каб праілюстраваць свае супярэчлівыя пачуцці адносна сіл, якія вызваліла яго навука.
«Цяпер я стаў Смерцю, разбуральнікам светаў», – сказаў ён. У апошнія гады жыцця Опенгеймер прагнуў будучыні «без нацыянальных дзяржаў, узброеных для вайны, і, перш за ўсё, свету без вайны».
Тым не менш, ёсць яшчэ адзін від страт, які Опенгеймер вельмі выразна ўсвядоміў у сваіх прачытаннях Бхагавадгіты, старажытнага тэксту, да якога ён звярнуўся пасля бамбёжак Хірасімы і Нагасакі ў 1945 годзе. Цяпер людзі валодаюць сілай знішчыць свет, у якім яны жывуць.
Народ Украіны жорстка пазнаёміўся з вайной і смерцю, прычыненай ім дзяржавай з значна большымі рэсурсамі. Ён ніколі не забудзе чалавечыя страты, якія панёс ў барацьбе за выратаванне сваёй радзімы.
Але Украіна таксама сутыкаецца з разбурэннем навакольнага асяроддзя і прыроды ў маштабах, якія адгукнуцца далёка за яе межамі. Хоць яе амаль немагчыма вымераць, неабходна разумець шырыню і глыбіню гэтай шкоды.
Расія наўмысна нацэлілася на навакольнае асяроддзе Украіны: яе рэкі, лясы і палі. Многія з прыродных запаведнікаў Украіны – жывёлы і марскі свет, вада і ўражлівая біяразнастайнасць – былі моцна пашкоджаныя або забруджаныя.
Пашкоджаныя прадпрыемствы і інфраструктура забруджваюць наваколле таксінамі. Глабальная харчовая бяспека пад пагрозай. Свет не можа дазволіць сабе ігнараваць гэтую нарастаючую пагрозу экалогіі.
Велізарная пагроза навакольнаму асяроддзю Украіны была падкрэслена ў чэрвені, калі адбылося надзвычайнае руйнаванне вялізнай плаціны ў Новай Кахоўцы, якая стрымлівала адно з найбуйнейшых вадасховішчаў у Еўропе.
Гэта не было выпадковасцю: дамба знаходзілася пад кантролем Расіі, калі выбух усярэдзіне ўнутранага праходу разнёс на кавалкі яе бетоннае сэрца. Гэта выклікала катастрафічную паводку, якая знішчыла больш за 40 гарадоў і вёсак, і адзін з самых каштоўных сельскагаспадарчых рэгіёнаў свету. Тоны нафты выліліся ў раку Днепр. Незлічоная колькасць наземных мін апынулася ў рацэ і Чорным моры, што прывяло да ўцечкі таксічных рэчываў.
Сёння мы занепакоеныя тым, што на Запарожскай АЭС ва Украіне магчымая экалагічная катастрофа яшчэ большага маштабу. Станцыя была захоплена Расіяй у мінулым годзе і застаецца пад яе кантролем. Украінская разведка абвінаваціла расійскія сілы ў тым, што яны замінавалі станцыю, каб знішчыць яе перад капітуляцыяй, або каб зладзіць інцыдэнт, які яны паспрабуюць прыпісаць Украіне.
Рафаэль Гросі, генеральны дырэктар Міжнароднага агенцтва па атамнай энергіі, наведаў Запарожжа ў чэрвені і назваў сітуацыю «надзвычай нестабільнай». Гульня з выбухоўкай на АЭС пагражае экалагічнай гібеллю – для Украіны і ўсёй Еўропы. Ядзернае заражэнне не спыняецца на палітычных межах.
Расія паўстане перад судом. І Міжнародны крымінальны суд, і Генпракуратура Украіны расследуюць гэтыя дзеянні як ваенныя злачынствы. Але як паводле ўкраінскага, так і паводле расійскага заканадаўства, некаторыя з гэтых злачынстваў кваліфікуюцца як экацыд – трапны тэрмін для гэтых жудасных часоў: «масавае знішчэнне флоры і фаўны, атручванне паветра і водных рэсурсаў, а таксама любыя іншыя дзеянні, якія могуць выклікаць экалагічную катастрофу».
Аднойчы вайна скончыцца, і экалагічная бяспека ёсць і будзе адным з ключавых прыярытэтаў для пабудовы справядлівага і трывалага міру ва Украіне, як выкладзена ў мірным плане прэзідэнта Зяленскага.
У прэзідэнцкай стратэгіі з 10 пунктаў акцэнт зроблены на абароне прыроднага асяроддзя. Ён прызначыў групу, у якую ўваходзяць высокапастаўленыя ўкраінскія чыноўнікі і вядомыя міжнародныя дзеячы, каб падштурхнуць Украіну і міжнародную супольнасць да таго, каб стварыць канкрэтны план, як гэта можа адбыцца. Сапраўды, дарадцы па нацыянальнай бяспецы ключавых сусветных гульцоў абмяркоўвалі шлях да міру ў Джыдзе (Саудаўская Аравія) раней у гэтым месяцы.
Рэканструкцыя Украіны і яе прамысловасці павінна кіравацца зялёнымі мэтамі, што адпавядаюць палітыцы чыстага нуля. Каб дасягнуць мэтаў рэканструкцыі навакольнага асяроддзя, спатрэбіцца моцная падтрымка з боку міжнароднай супольнасці.
Але трэба дзейнічаць ужо зараз. Меры па прадухіленні далейшай экалагічнай катастрофы або памяншэнні шкоды павінны быць прыярытэтнымі – нават падчас вайны.
Народ Украіны змрочна прызвычаіўся да вайны, смерці і разбурэнняў, але мы павінны зрабіць усё магчымае, каб перадухіліць далейшую экалагічную катастрофу, якая пазней можа мець непрадказальныя наступствы для рэгіёну і свету.
«Цалкам відавочна, што ўвесь свет ідзе ў пекла», – заявіў Опенгеймер у разгар халоднай вайны, але тут, у Кіеве, мы не пакінулі надзеі. Лепшы ў свеце шанец пазбегнуць пекла залежыць ад таго, што мы ўсе спрабуем зрабіць хоць штосьці, каб перадухіліць яго.*
*Пераклад, арыгінал тэксту можна прачытаць тут