Для прыцягнення ўвагі да праблем змянення клімату людзі прыбягаюць да розных інструментаў: хтосьці піша петыцыі, хтосьці робіць гучныя перформансы, як гэта было ў выпадку з супам, пралітым на карціну Ван Гога, а хтосьці ідзе іншым шляхам і падае позву ў суд.
Зялёны партал прааналізаваў даклад ААН аб кліматычных цяжбах за 2023 год, і знайшоў шмат прыкладаў, як маладыя і сталыя людзі аб’ядноўваюцца ў ініцыятывы і вядуць судовыя працэсы супраць цэлых краін.
Колькасць спраў расце
Людзі ўсё часцей звяртаюцца ў суды, каб прымусіць урады і прыватныя кампаніі несці адказнасць за праблемы змены клімату. Судовыя разборы становяцца механізмам барацьбы з гэтай зʼявай і спосабам забеспячэння «кліматычнай» справядлівасці.
Згодна з дакладам ААН, колькасць зваротаў павялічылася з 884 у 2017 годзе да 2 180 у 2022 годзе. Большасць спраў распачата ў ЗША, аднак каля 17 адсоткаў пазоваў рэгіструюцца ў краінах, што развіваюцца, уключаючы малыя астраўныя краіны.
Большасць «кліматычных» судовых разглядаў падпадаюць пад наступныя катэгорыі: правы чалавека, заканадаўства аб клімаце на нацыянальным узроўні, захаванне выкапнёвага паліваў, раскрыццё інфармацыі аб клімаце і спыненне «грынвошынгу», карпаратыўная адказнасць за шкоднае ўздзеянне на клімат, а таксама няздольнасць адаптавацца да змены клімату.
Вядомыя прэцэдэнты, калі аспрэчваліся рашэнні ўрада, якія не адпавядаюць мэтам, устаноўленым Парыжскім пагадненнем, або абавязкам краіны па дасягненню нулявых паказчыкаў выкідаў.
Што такое Парыжскае пагадненне?
Парыжскае пагадненне – гэта міжнародны дагавор аб змяненні клімату, які быў прыняты 196 краінамі на Канферэнцыі ААН па змяненні клімату ў снежні 2015 года. Яго мэта – перадухіліць «павышэнне глабальнай сярэдняй тэмпературы значна ніжэй 2° C у параўнанні з узроўнем да пачатку прамысловай эры» і працягнуць намаганні па «скарачэнні росту тэмпературы да 1,5° C у параўнанні з узроўнем да пачатку прамысловай эры».
У Парыжскім пагадненні гаворыцца аб неабходнасці распрацоўкі і перадачы тэхналогій, якія дапамогуць як палепшыць устойлівасць да змены клімату, так і знізіць выкіды парніковых газаў. Гэта азначае, што краіны павінны працаваць над стварэннем і распаўсюджваннем інавацыйных тэхналогій, якія дапамогуць змагацца з кліматычнымі выклікамі.
Парыжскае пагадненне само па сабе не дае права на судовае разбіральніцтва, але стварае аснову для падобных дзеянняў у выпадку невыканання абавязкаў па клімаце.
Дзяржавы або прыватныя прадпрыемствы могуць быць адказчыкамі, калі парушаюць законы ці палітыку, звязаныя з пагадненнем.
Пажылыя жанчыны і падлеткі супраць урада
Глабальнае пацяпленне ў першую чаргу адбіваецца на ўразлівых групах. Напрыклад, у Швейцарыі пенсіянеры стварылі рух пад назвай «Пажылыя жанчыны за абарону клімату» (Senior Women for Climate Protection Switzerland).
Гэта звязана з тым, што пажылыя людзі асабліва ўразлівыя да ўздзеяння анамальнай спякоты, што прыводзіць да больш частых выпадкаў цеплавога ўдару, абязводжвання і абвастрэння хранічных захворванняў.
У 2023 годзе ў асацыяцыі было больш за 2 300 удзельніц, але гэта толькі пачатак: жанчыны заклікаюць пажылых людзей (ва ўзросце 64 гадоў і старэй) далучыцца да руху. Зараз арганізацыя падала пазоў супраць Швейцарыі ў Еўрапейскі суд па правах чалавека, абвінавачваючы яе ў недастатковай кліматычнай палітыцы, якая тым самым парушае іх правы.
Акрамя сталых людзей, на шлях «кліматычных войнаў» становяцца і падлеткі па ўсім свеце: ад Партугаліі да карэнных народаў Аўстраліі. Згодна з дакладам, 34 справы былі ініцыяваныя дзецьмі і моладдзю ва ўзросце да 25 гадоў і ад іх імя, у тым ліку ад імя дзяўчынак ва ўзросце сямі і дзевяці гадоў у Пакістане і Індыі.
Па словах Вярхоўнага камісара ААН Фолькера Цюрка, дзеці актыўна ўдзельнічаюць у найважнейшых судовых працэсах, якія могуць спрыяць не толькі большай адказнасці ўрадаў і бізнесу, але і кардынальнаму змяненню падыходаў.
Асабліва моцна церпяць рэгіёны, што развіваюцца. ААН прыводзіць прыклад горада Кабве ў цэнтры Замбіі, дзе з-за забруджвання навакольнага асяроддзя парушаюцца правы звыш 90 тысяч дзяцей.
Паводле іх дадзеных, утрыманне свінцу ў крыві гэтых дзяцей перавышае мяжу, вызначаную Сусветнай арганізацыяй аховы здароўя, што прыводзіць да сумных наступстваў: зніжаецца IQ, церпіць сексуальнае і рэпрадуктыўнае здароўе, а ў цяжкіх выпадках надыходзіць смерць.
Станоўчыя змены
Некаторыя судовыя разборы ў 2023 годзе завяршыліся поспехам. Напрыклад, галандскі суд абавязаў нафтагазавую кампанію Shell выконваць Парыжскае пагадненне і скараціць выкіды вуглякіслага газу на 45 % да 2030 года (у параўнанні з узроўнем 2019 года). Гэта першы выпадак, калі суд прызнаў прыватную кампанію абавязанай выконваць абавязкі, абапіраючыся на Парыжскае пагадненне.
У той жа час у самім Парыжы суд пастанавіў, што бяздзейнасць Францыі па пытаннях змены клімату і невыкананне мэтаў «вугляроднага бюджэту» прывялі да экалагічнай шкоды, звязанай са змяненнем клімату.
Падобная сітуацыя адбылася ў Вялікабрытаніі: суд прыйшоў да высновы, што ўрад не выканаў свае юрыдычныя абавязкі ў адпаведнасці з Законам аб змяненні клімату 2008 года пры зацвярджэнні сваёй стратэгіі «чыстага нуля».