Першага красавіка ў свеце адзначаўся Міжнародны дзень птушак. Да гэтай Зялёны партал падрыхтаваў шмат цікавостак у сацыяльных сетках і на сайце, але нам падалося несправядлівым, што тэме птушак выдзяляецца толькі адзін дзень на год. Таму мы вырашылі працягнуць тэму і распавесці пра птушак у беларускім фальклоры. А ім там прысвечана нямала!
Найчасцей беларусы ўзгадвалі ў фальклорных творах ластаўку, галку, салаўя, жаўрука, але «заляталі» туды і іншыя птушкі.
Да прыкладу, у складзе калядоўшчыкаў ходзіць Бусел. Ён жа ў дзіцячым фальклоры прыносіць дзяцей.
Рухі птушак імітуюцца ў адных з самых старажытных з вядомых беларускіх танцаў – «Юрачка і Верабей». Хаця назва першага адсылае нібы да мужчынскага імя, і ў прыпеўках да танца таксама размова вядзецца пра хлопца (Ой, ты, Юрачка, што ня жэнішся, прыйдзе зімачка, дзе ж ты дзенешся…), некаторыя даследчыкі выказваюць думку, што герой тут не чалавек, а юрок – від вераб'я. І назву гэтай птушкі звязваюць са словамі «юр», «юрлівасць» – пажадлівасць, прага да сэксу.
Адна з прыпевак да танца «Верабей» гучыць наступным чынам:
Як паставіў верабей на сметнічку хату
Ды сазваў на наваселле госцейкаў багата….
…У залачонай карэце дзяцел пад’язджае,
А за дзятлам на валах жоўна паспяшае.
А зязюля з шуляком, перапеліца з круком
Лугам, даліною шпараць пехатою.
Заклікае верабейка ўсіх госцейкаў есці,
Запрашае белу лебедзь на покуці сесці.
А з лебеддзю – жураўля, і савішчу, і луня,
І стару чачотку, сваю родну цётку…
…Шчыгел важна пахаджае, цаплю ў танец просіць,
Галка піва налівае, а ўдод разносіць.
За здароўе вераб’я пілі, елі аж два дня,
А бацян упіўся ды пад стол зваліўся.
Гэтыя прыпеўкі, запісаныя ў 1946 г. ў вёсцы Крывічы Старобінскага раёна (цяпер Салігорскі), апублікаваныя ў томе «Дзіцячы фальклор» серыі «Беларуская народная творчасць». На думку спецыялістаў па педагогіцы, акрамя, ўласна, аздаблення танца гэты тэкст мог мець дадатковую функцыю: дапамагчы дзецям вывучыць назвы птушак.
Але відаць у гэтых прыпеўках і шлюбныя матывы, як і ў тых, што суправаджалі танец «Юрачка». Птушкі ў лірычных песнях часта ўвасабляюць закаханых: Голуб на дубочку, галубка на вішні…
Альбо ў вясельнай песні:
Літала галубка пы саду, а за ёй галубчык у сляду…
Гуляла Кацюша пы саду, а за ёй Міхаська ў сьляду…
Птушкі прыносяць вясну
Такое ўяўленне лагічнае: птушкі вяртаюцца з выраю аккурат увесну. Акрамя практычных назіранняў за гэтым перакананнем стаіць і міфалагічны падтэкст: птушкі не проста прылятаюць, яны прыносяць з сабой ключы ад зямлі, якімі Бог, святы Юры ці Божая маці адмыкаюць зямлю і такім чынам дазваляюць зʼявіцца расліннасці. Альбо сімвалічна замыкаюць зіму і адмыкаюць вясну. Напрыклад, у песні са Смаленшчыны:
А ты вылеці, чорна галачка,
А ты вынесі залаты ключы.
Ты замкні, Божа, зіму грозную,
Адамкні, Божа, лета цёплае.
У вёсцы Тонеж Лельчыцкага раёна абрад гукання вясны на Масленіцу завецца Чырачка. Яго галоўная песня ўтрымлівае зварот да аднайменнай птушкі (па розных звестках, від качак альбо вераб’ёў), і гучыць наступным чынам:
Ой, чырачка-пташэчка, не залетай далечэчко,
Не занось мойго венчыка, бо мой венчык – патрэбчык:
Трэба братца жэніці, сестрыцу замуж отдаваць.
Тэкст песні ўтрымлівае адсылкі да вяселля. Вобраз чырачкі-пташачкі даследчыкі разглядаюць як увасабленне дзяўчыны на выданні, нявесты.
Адзін з галоўных атрыбутаў свята – печыва ў форме птушак, якое гаспадыні вырабляюць у вялікай колькасці і частуюць ім усіх сустрэтых па дарозе. У некаторых мясцовасцях на іншыя святы (у першую чаргу, на Саракі і Дабравешчанне) пякуць «жаваранкі» і «бусловы лапы» (галёпы).
Часам саму вясну нашы продкі ўяўлялі ў вобразе птушкі, пра што сведчаць радкі, якія сустракаюцца ў песнях: Да ўжо весна на калочку.
Птушкі ўвасабляюць памерлых
У беларускім фальклоры птушкі ўяўляліся пасярэднікамі між «гэтым», чалавечым, і «тым», боскім, светам. Таму вельмі часта іх успрымалі як пераўвасобленыя душы памерлых. Адпаведна народным прыкметам, калі птушка б’ецца ў вакно ці залятае ў хату, гэта прадвяшчае хуткую смерць кагосьці з сямейнікаў. Пакідаючы ежу на могілках, нашы продкі спадзяваліся, што яе з’ядуць птушкі і такім чынам атрымаецца «накарміць» памерлых.
У некаторых лакальных традыцыях існавала прадпісанне аддаваць ежу, якая заставалася на стале ў ноч пасля Дзядоў, менавіта птушкам: Барані Бог, не ўлівай сьвіньням, а вынесі на двор, хай пцічкі паклююць. Кажуць: «Верабейкі, пазьбірайце, а пакойнічкам песенькі пасьпявайце» (Запісала Таццяна Валодзіна ў вёсцы Баранава Старадарожскага раёна).
Матыў «душа-птушка» сустракаецца ў галашэннях па ўсёй Беларусі. Вось фрагменты такіх тэкстаў:
Усе птушачкі із выр’я ляцяць, а ты, мой татачка, у вырай ляціш.
З якімі птушачкамі прыляціш, чы з салаўямі, чы з зязюляю?
Сынок, ты будзь матыльком, пцічкаю, пчолкаю, мушкай, ну ка мне прылятай.
Птушкай у лірычных песнях абарочваецца замужняя дачка, якая жыве далёка і праведвае бацькоўскаю сям’ю ў вобразе зязюлі.
На вяселлі маладая сімвалічна памірала для бацькоўскай сям’і, каб нарадзіцца наноў ужо жонкай, у сям’і мужа. Таму недарма вобраз замужняй дачкі, увасоблены зязюляй, так блізкі вобразам памерлых продкаў.
Часта ў вобразах птушак у народных казках паўстаюць тагасветныя істоты, якія не належаць да свету людзей: жар-птушка, птушка Сірын, Фініст ясны сокал.
Птушкі – проста прыгожыя
Выявы птушак часта сустракаюцца на народным тэкстылі. Гэта позняя вышыўка і ткацтва, бо раннія ўзоры – вобразныя, геаметрычныя. Рэалістычныя выявы з’яўляюцца на тканінах толькі ў канцы ХІХ ст. Гэта так званыя бракараўскія ўзоры – па назве парфюмерна-касметычнай фабрыкі «Бракар і Ко».
На вокладках яе прадукцыі змяшчаліся малюнкі, якія сяляне вышывалі крыжыкам. А «зорны час» птушак – другая палова ХХ ст., калі іх выяўлялі тэхнікай вышыўкі гладдзю і ткалі на посцілках.
У той жа час на тэрыторыі Беларусі яшчэ з палеаліту вядомыя гліняныя і касцяныя археалагічныя знаходкі ў выглядзе птушак ці з іх выявамі. Хутчэй за ўсё, яны выконвалі функцыі амулетаў. У ХІХ ст. вядомыя дзіцячыя цацкі-свісцёлкі, музычныя інструменты ў форме птушак – акарыны.
Птушыныя вобразы ў мове выкарыстоўваюцца проста для прыгожага слоўца: кумушкі-галубушкі, мілы мой дзядочак, сівы галубочак.
