Мшанецкія краявіды. Фота – Наталля Гром
Жыць у экалагічна чыстай мясцовасці – мара многіх, аднак часам гэта пра аддаленыя рэгіёны. Там, дзе дыхаецца на поўныя грудзі, бяскрайні краявід з лясамі і рэкамі, а позірк натыкаецца на замшэлыя стрэхі хат і павольнае жыццё мясцовых, якім, звычайна, ужо за 70.
Канструктыўна спалучыць прыродныя выгоды і патрэбы чалавека дазваляе аграэкатурызм. Праўда, падыход павінен быць не трывіяльным, а простым і зразумелым. Пра падводныя камяні, стымул і перспектыву пагаворым на прыкладзе ўкраінскай вёскі ў Карпатах, а вопыт суседняй дзяржавы параўнаем з беларускім.
Вёска Мшанец знаходзіцца ў Самбірскім раёне Львоўскай вобласці, зараз з’яўляецца часткай Стрылкоўскай аб’яднанай тэрытарыяльнай грамады (АТГ ва Украіне з’явіліся ў выніку нядаўняй рэформы дэцэнтралізацыі).
Гэта горная вёска, дзе жывуць бойкі (этнаграфічная група ўкраінцаў). Нешматлікія драўляныя хаты хаваюцца ў лагчыне. Сёння тут жыве 175 чалавек.
Пра колішняе развіццё і багатую гісторыю сведчыць велічная царква Раства Прасвятой Багародзіцы, а таксама ўкраінамоўная Вікіпедыя: артыкул пра Мшанец дасць фору культурным сталіцам свету.
Павышае анлайн-дасведчанасць і афлайн-прагрэс гэтай карпацкай вёскі маладая сям’я Рамана і Наталлі Гром.
Дзейнічаем па сітуацыі
Сям’я Гром трапіла ў Мшанец па блаславенні епіскапа Украінскай грэка-каталіцкай царквы: пасля заканчэння духоўнай семінарыі Рамана накіравалі туды, дзе была патрэба ў душпастырстве. Старадаўні храм з шасцівекавой гісторыяй дзякуючы намаганням і ахвяраванням вяскоўцаў захаваў свае прыгажосць і веліч.
– У астатнім мы ўбачылі заняпад і адчулі зацяжны “дэпрэсняк” жыхароў – пераважна вельмі сталых людзей, – прыгадвае Наталля Гром. – Мясцовая ўлада адкрыта махнула рукой на гэту вёску і давала на яе выміранне ад сілы пяць гадоў.
Найбольш вострай праблемай аказалася дарога да вёскі Мшанец, якая з’яўляецца крайняй – далей ужо тэрыторыя Польшчы. Збочыўшы з трасы, 18 кіламетраў даводзілася пераадольваць некалькі гадзін: машына літаральна паўзла па выбоінах і размытых дажджом каляінах.
–“Хуткая” пагаджалася ехаць хіба што ў выпадку інсульту. Пажарная таксама не магла аператыўна зрэагаваць, – кажа Наталля. Сям’я святара і вяскоўцы гэту сітуацыю не толькі настойліва даводзілі да чыноўнікаў, але і творча інтэрпрэтавалі свае складанасці. Тэматычны кавер на папулярную песню “Плакала” сукупна набраў больш за 4 мільёны праглядаў.
– Затое які вынік! Палова адлегласці ўжо заасфальтавана, астатняе – запланавана на бягучы год.
– Калі вы, маладая сям’я, прыехалі ў Мшанец, былі думкі перачакаць і з’ехаць?
– Гэта не пра нас. Канешне, галоўнае для святара – маліцца на алтары. Аднак зацягнутая дэпрэсія, відавочна, адбіваецца і на духоўным стане людзей, якія не могуць задаволіць свае базавыя патрэбы. Мы ацанілі сітуацыю і вызначылі, як можам паслужыць грамадзе. Гэта сацыяльнае служэнне, асветніцтва і грамадзянскі актывізм.
Турызм – адзіны спосаб выжыць
Мшанец і яго ваколіцы – экалагічныя мясціны на Львоўшчыне. Чыстае паветра, з зямлі б’юць гаючыя крыніцы, ніякай вытворчасці… і мінімум турыстычнай інфраструктуры.
Наогул украінскія Карпаты доўжацца 280 кіламетраў. Найбольш развітыя і папулярныя курорты знаходзяцца ў Закарпацкай (Ужгарад, Мукачава) і ў Івана-Франкоўскай (Букавель) абласцях. Горныя раёны Львоўшчыны параўнальна невысокія, але добра падыдуць для шырокага кола турыстаў. У дадатак там вялікая колькасць гісторыка-культурных аб’ектаў.
– Развіццё турызму ў горных раёнах Львоўскай вобласці пачалося літаральна пяць гадоў таму, калі ва Упраўленні турызму абласной адміністрацыі сабралася матываваная каманда, – адзначае дырэктар інфармацыйнай платформы “Карпаты.Інфо” Ганна Сідорэнка. – Турызм – адзіны спосаб прыцягнуць увагу да аддаленых населеных пунктаў, падтрымаць іх жыхароў. Мшанец добра ілюструе сітуацыю.
Мшанецкія калібы і матывацыя для вяскоўцаў
Турыстычнага шарму карпацкай вёсцы дадаюць “Мшанецкія калібы”. Праект рэалізуецца з 2019 года: збудавана ўжо тры калібы, плануецца ўзвесці 11.
Каліба – гэта невялікі драўляны дамок, арганічна ўпісаны ў гарысты лясны ландшафт Карпатаў. Там ёсць два паверхі: на першым – стол і шырокія лаўкі, на другім – драўляны насціл з вялікім спальным матрацам, падведзена электрычнасць. Адна каліба разлічана на 8 чалавек. Ёсць летнія душ і кухня.
Выкарыстанне такіх будыначкаў можа быць самым розным. Як кажуць мясцовыя, гэта “платформа для крэатыўных ідэй на ўлонні прыроды”. Запатрабаваныя яны індывідуальнымі турыстамі, арганізатарамі дзіцячых летнікаў, хрысціянскіх сустрэч або тымбілдынгаў.
– Гэта была ідэя майго мужа. Рэалізацыя пачалася, калі ён выйграў грант на 200 тысяч грывень (каля 7 200 $) ад Львоўскага адукацыйнага фонду. Гэтых грошай хапіла прыкладна на дзве калібы, – кажа Наталля Гром.
Наталля падкрэслівае, што праца ідзе камандай. Дызайн пабудовы дэтальна прапрацоўваўся з рознымі спецыялістамі.
Ідэю стварэння экалагічнага летніка, які актывізуе мясцовае жыццё і адраджае вёску, падтрымалі ўраджэнцы гэтай мясцовасці. Дапамога прыходзіць з розных гарадоў і нават краін у выглядзе фінансаў, неабходных матэрыялаў або рабочай сілы.
Мшанецкія калібы з’яўляюцца ўласнасцю мясцовай грамады. Ёсць адказны чалавек, які падтрымлівае парадак і каардынуе заезд гасцей.
Турысты ў вёсцы – гэта матывацыя, другое дыханне для яе жыхароў. Яны рэалізоўваюць ім свае, экалагічна чыстыя прадукты: мёд, сыры, варэнне, грыбы…
Дзікі Захад з украінскай аўтэнтыкай
– Наша агульная канцэпцыя – стварыць украінскі Дзікі Захад, паказаць аўтэнтычную вёску, яе ўклад, каб людзі апынуліся ў суладдзі з прыродай, – адзначае Наталля. – А таксама, каб мясцовыя сталі самазанятымі і змаглі зарабляць. Іх бойкаўскія хаты мы прапаноўваем адаптоўваць пад аграсядзібы. Гэта дазволіць прымаць гасцей круглы год.
Акрамя належнага прамоўшэна турыстычных паслуг на ўнутраным і знешнім рынках, вельмі важна працаваць з мясцовымі і паступова мяняць іх псіхалогію, пераканана дырэктар інфармацыйнай платформы “Карпаты.Інфо” Ганна Сідорэнка:
– На такі адпачынак ёсць попыт, а Мшанец становіцца прэцэдэнтам для ўсёй вобласці. Людзі ўбачаць рэальныя магчымасці і, галоўнае, павераць у сваю адметнасць.
З досведу Ганны, неабходна ладзіць паездкі для вяскоўцаў, каб яны ўбачылі іншыя прыклады не на слайдах ці ў інтэрнэце, а пазнаёміліся ў жывую, напрыклад, з польскім вопытам: там падобныя горныя паселішчы ўжо актыўна выкарыстоўваюць агратурыстычны патэнцыял.
– Пераканана, што мясцовыя бабулі вельмі хутка “ўспомняць” старадаўнія традыцыі, рэцэпты і песні, калі адчуюць, што гэта некаму цікава.
Тым больш, што Мшанец называюць найбольш даследаванай у гісторыка-этнаграфічным рэчышчы вёскай у Цэнтральна-Усходняй Еўропе. Такі статус узнік дзякуючы дзейнасці святара, гісторыка і грамадскага дзеяча Міхаіла Зубрыцкага (служыў там з 1883 па 1914 гг.). Сёння сабрана невелікая экспазіцыя ў яго гонар.
Вяртанне да каранёў і грамадская актыўнасць вяскоўцаў станоўча ўплываюць на ўзровень іх самасвядомасці, а значыць, і на якасць жыцця.
– Мясцовыя дзесяцігоддзямі выкідвалі смецце ў раку Мшанку. Вывазу не было, бо і дарогі не было, – жонка мшанецкага святара Наталля Гром пераканана, што з часам будзе ўкаранёна і сістэма раздзельнага збору смецця. – Мы працуем комплексна, паступова, каб у людзей мяняўся светапогляд. Гэта самая надзейная гарантыя светлай будучыні для вёскі і яе жыхароў.
Беларускі вопыт
Міграцыя з вёсак у гарады – з’ява не ўнікальная, яна характэрная для многіх развітых краін. І Беларусь не выключэнне. Аграэкатурызм – інструмент, які дазваляе знізіць актыўнасць гэтага працэсу, як адзначае Валерыя Кліцунова, старшыня праўлення Беларускага грамадскага аб’яднання “Адпачынак у вёсцы”:
– Я бачу тры дзейсныя спосабы, як у глыбінцы можна развіваць агратурызм і рабіць гэта з прыбыткам.
Першы – з акцэнтам на рэкрэацыйна-культурныя функцыі. Напрыклад, у аграсядзібе “Стулы” (вёска Стойлы Пружанскага раёна Брэсцкай вобласці) прапісаны толькі адзін чалавек – гэта Ларыса Быцко, гаспадыня сядзібы. Але там створана арт-прастора, якая грунтуецца на мінулым вёскі, дзе некалі жыў знакаміты мастак-прымітывіст Мікола Тарасюк. Завітаць у гэту мясцовасць і пазнаёміцца з яе гісторыяй цікава, як паказвае практыка, многім, бо распрацаваны шэраг тэматычных праграм. Наведвальнікі Стойлаў трапляюць на спектаклі, пленэры, імпрэзы. Актыўнасць Ларысы і яе сям’і, дарэчы, стала стымулам для нашчадкаў: у апошнія гады ў гэтай вёсцы з’яўляецца ўсё больш абжытых лецішчаў.
Другі – развіццё рамёстваў, прэзентацыя аўтарскай прадукцыі і правядзенне майстар-класаў. Калі ласка, у аграсядзібе “Птах” (Пружанскі раён) гаспадыня Наталля Грыцко займаецца аўтэнтычным рамяством – чорназадымленай керамікай, – і такім чынам прапануе экатурызм з элементамі этнакультуры. Яшчэ Наталля займаецца экаснэкамі – сушыць ягады і садавіну, гатуе пасцілу.
З гэтым звязаны і трэці спосаб – натуральнае фермерства. Гэта калі мы гаворым пра экалагічна чыстую прадукцыю, якая вырошчваецца або вырабляецца ў невялікіх аб’ёмах, для асабістых патрэб гаспадароў аграсядзібы і іх гасцей.
– Сёння мы імкнемся развіваць крэатыўную эканоміку, калі капітал – не толькі грошы, але ўсё, што можна рэалізаваць. Мы тлумачым людзям, што іх веды, творчасць і г. д. могуць стаць турыстычным прадуктам. У многіх жа ёсць вясковыя хаты – іх проста трэба прывесці ў парадак. А добрая крэатыўная ідэя дапаможа стварыць недарагі, але арыгінальны і запатрабаваны прадукт, – кажа Валерыя Кліцунова.